Oñatiko unibertsitatearen Kaperako Errataula

Historia eta zaharberritzea

II. SANCTI SPIRITUS IKASTETXEKO KAPERAKO ERRETAULA

5. Errepertorio profanoa. Zaharkinak, groteskoak, bestioiak eta zaldiak

Unibertsitateko kaperako erretaularen bazter edo sostengu zonetan, esate baterako banku nagusian eta gorputzetakoetan, pilastra, balaustre, mentsula eta kiribiltzarretan, errepertorio profano trinkoa dugu, motibo eta grotesko askotarikoez, XVI. mendearen erdialdeko eskultore-apaintzaileen sormen eta konbinaziorako gaitasunaren lekuko garbitzat100; eta hauetakoak ziren Pierres Picarten taldea osatzen zutenak. Dena dela, gure ustez, motibo hauetako batzuek Oñatiko erretaulan duten kokapenari erreparatuta, erregistroen halako izaera neoplatoniko bat antzematen da oro har, eta lengoaia kultu baten bidez kristau programaren mezuarekiko konbergentzia lortu nahi bat101. Teologia humanista honen oinarrizko printzipiotzat, obra honetan ere ageri baita, azpimarratuko dugu giza arimak, arima unibertsalari dariona izaki, gorputzarekin bat egin duela lurrean, eta gorputz hori, pasioen mendeko izatean, espirituarentzako kartzela bihurtzen dela. Horregatik, heriotzaren ondoren garbitze edo purifikazio prozesu bat egin behar da, arima hilezkorra kartzela material horretatik askatzeko, zerura igo ahal izan dadin, han giza maitasunak bat egingo baitu, atzera, maitasun jainkotiarrarekin102.

Ezin dugu ahantzi unibertsitatearen fundatzailea, On Rodrigo Mercado de Zuazola, zuzenbide bietako, hots, teologi zein filosofi zuzenbideko jurista nabarmena izan zela eta, haren liburutegia osatzen zuten liburuetako batzuei eta unibertsitatea eta erretaula hau betetzen dituzten programa profanoei erreparatuz gero, ikusiko dugu pentsamendu neoplatonikoaz blai zegoela. Zendu zenean ikastetxeari eman zizkion liburuen artean, berez adierazgarri gertatzen dira hainbat pentsalari neoplatonikorenak, hala nola Pico della Mirandola, Angelo Poliziano eta Lorenzo Vallarenak, Erasmo Rotterdamgo, Alonso de Madrigal “El Tostado”, San Agustin, San Jeronimo eta San Tomas Aquinokoarenak, Ovidioren Metamorfosiak-ekin, Bocaccioren Genealogia deorum-ekin edota Plinio Zaharraren Historia Naturalarekin batera103. Liburu hauen bidez ezagut dezakegu Pierres Picartek eta bere eskultore-apaintzaileek grotesko errepertorio bikain baten bidez islatu zuten erregistrokako programa profanoa. Pentsamolde paganoaren eta Bibliaren arteko kontziliazio ahaleginari humanismo kristau esan izan zaio, mito klasikoaren moralizazioa baitu oinarri, Agerkundearekiko konkordia lortzeko bidean. Bere oinarrizko dogma, A. Chastelek dioen moduan, “arimaren hilezkortasuna eta unibertsaltasuna” 104 da, unibertso neoplatonikoaren hiru mailen bidez lortzen dena, arima gatibu duen naturaren eta materiaren garbitze prozesu bati esker105. Horren adierazpen plastikoa, erretaula honetan, Pierres Picartek berak “zaharkin”, “grotesko”, bestioi” eta “zaldi” izendatzen dituen horiek dira; hau da, naturako hiru erresumen arteko grotesko metamorfosidunen ordenantzak, putti edo Kupido iruditxoen ugaritasuna, aurkakoen bategiteak, psikomakiak eta aurkari moralen arteko borrokak, thiasos edo itsas segizioak, bahiketak, jainkoak, munstroak eta girlanda arteko izaki hegaldunak. Zokaloak eta lehen bi gorputzetako bankuek, unibertso neoplatonikoaren beheko erregistroei dagozkienek, sortze naturala irudikatzen dute, materiak eta maitasun arruntak arima zapaltzea, landaretze eta hibridatze prozesuen bidez; hauekin batera, eszena bortitzak eta espiritua bere gorputz-kartzelatik askatzearren irriken aurka gertatzen diren borrokak ageri dira. Hirugarren gorputzeko bankuan lehoi eta zaldi- buruak ikusiko ditugu, hegaldunak batzuk, girlanda eta aingeruz lotuak, harrokeria mendean hartzearen adierazgarri. Azkenean, arimaren zeruratzea adierazteko, putti edo kerubin hegaldunak ageri dira girlanda artean106; hauek, ohi den moduan, azkeneko frisoan daude.

Errepertorio profanoak, bazter inguruetako erromatar erako erliebe landuek erakutsiak, garrantzi handia hartzen du hemen, Pierres Picart eskultore-apaintzaileak parte hartu zuen beste lan batzuetan gertatzen den bezala; esana ikus dezakegu, adibidez, Oñatiko Unibertsitateko fatxadan edo Albeizko erretaula nagusian. Picartek jorratzen dituen gaien aniztasuna, zalantzarik gabe, grotesko, domina eta beste apaingarri batzuei buruzko kartoi, marrazki eta grabatuak edukitzearen ondorioa da; izan ere, gauza bera gertatu zen XVI. mendeko bigarren hereneko beste eskultore frantses batzuekin, Juan de Junirekin esaterako, hainbat grotesko liburu zeuzkan eta107. Ikastetxeko erretaulako errepertorio profanoaren esangura orokorra, oro har bederen, apezpikuaren borondateari zor badiogu ere, motibo zehatzak eskultore-apaintzaile frantziarraren kontua izango ziren ezen, Diego de Siloe bezala, espezialista handitzat har dezakegu “hostotza eta irudiz”108 betetzeko lanean; hau horrela izateak, gainera, motibo batzuen erabilera aleatorioaren eta eremuen arteko transposizioen zergatia emango liguke. Motiboetako batzuk errepikatu egiten dira unibertsitateko fatxadan harriz landuta, besteak beste lehoi-buruak, idi-buruak, burezur hegaldunak, puttiak, zaldiak, hermesak buru gainean saskiak dituztela, fruitu-kordak, kopak, aingerutxo-buru hegaldunak, dragoiak, grifoak eta mozorroak. Azkenean, ikusi ahal izan dugu erromatar erako apaindurako panel hauetako batzuk errepikatu egiten direla, ez soilik Picarten taila lanetan, baizik eta baita erromatar eran tailatzen duten beste batzuenetan, esate baterako Andres Araotzen ofizialenetan.

Motibo zoomorfoen artean nagusi, argi eta garbi, hainbat irudikapen motatan ageri diren zaldiak, batzuetan errealistak baitira, edo landareztatuak, hipokanpoak, zentauroak, iktiozentauroak, zaldi-buruak eta buru hegaldunak. Figurazio kopuruari begiratuta bigarren animalia lehoia da, ia-ia soilik adats handiko buru gisa ageri dena. Gehien errepikatzen diren animalia fantasiazkoak dragoiak, kimerak, basiliskoak eta beste hainbat munstro dira. Hegaztiak eta ahari-burezurrak ere ikusten ditugu, eta baita zezenenak ere, nahiz gutxiago izan. Errepresentazio antropomorforik ugarienak puttiak dira, maitasunaren eta bertutearen garaipenaren adierazle baitira, eta aingeru-burutxo hegaldunak, panel, ereinotz-koroa eta netoetako bustoak –hauen artean, agian, Merkurio, Martitz eta Venus bereiz daitezke-, harroin-irudiak, hermesak, burezurrak eta burezur hegaldunak. Ageri diren landare elementuak zurtoinak eta kimuak, girlandak, eta kordak, otarrak, edalontziak, kopak eta kornukopia fruitudunak dira. Beste motibo batzuk maskorrak, arreoak, armak, draperia edo oihal zintzilikatuak, kartela korreiformeak, edikuluak eta tenpleteak dira, besteak beste.

Lerro hauetan ez dugu inolako asmorik ikonograma grotesko109 bakoitzaren deskripzio zehatz-zehatza egiteko, errepikapen monotonoan ez erortzearren; oso bestela, programaren zentzu orokorra nabarmendu nahi dugu, mailaka joanez, eta gai garrantzitsuenetako batzuetan sakondu. Banku edo barreneko munduan gorputza arimaren kartzela gisa erakusten digun ideia neoplatonikoa adierazten da, aurpegian sufrikarioa erakusten duten mentsula gisako bi harroin-irudiren bidez, Migel Anjelen esklaboen ikuspegi penintsular goiztiar batean. Interpretazio hau sendotu egiten da bietako batean, garezur bat (heriotza) baitu oinetan, suge baten (gaitzaren) kontrako borrokan ari den bitartean. Mentsulen albo-aldeek marko gisakoa egiten diete antzeko konposizio groteskoei, hermes bat110 (euskarri bihurturiko gizakiaren andeatzea) eta, honen gainean, kopa eta putto bat direla. Beste bi paneletan ordenantza ederrak aurkituko ditugu, irudi landareztatu bat kukubilko dugula (materiak harrapatutako gizakia), balaustre itxurako kopa bati eta, honen gainean, bi ahari-bururi eusten diela.

Lehen bi gorputzetako bankuetan, barreneko mailetan, hogeita bat zaldi, hamahiru hipokanpo, zazpi zentauro, zazpi kimera, sei dragoi, hiru munstro, bi ahuntz eta gorputz osoko lehoi bat daude. Lehen bi friso hauetako protagonista behinenak puttiak edo Kupido iruditxoak dira, maitasunaren eta arimaren sinboloak111, 51 guztira; aitzitik, buru hegaldun bakarra dago. Gainera, buru gainean fruituz betetako buru-babesak daramatzaten bi mutiko eta ereinotz- koroa bat, emakume baten bustoa duen bat, identifikatu ditugu. Puttiak, oro har, jarrera dialektikoan daude, eta bizioak irudikatzen dituzten animalia eta munstroekiko psikomakietan; horrelakoak dira zaldi gainean hauek menderatzeko ahaleginetan ari direnak, irriken menderatzea sinbolizatzen baitute. Beste motibo ohikoago batzuk sei mozorro dira, hauetako bat landareztatuta dago (materiak harrapatutako gizakia), lau garezur (heriotza), hegalduna horietako bat (arima garbituaren igotzea), lau kornukopia (espirituzko ondasunen ugaritasuna), ontzi fruitudunak (bertutearen garaipena), bi maskor (maitasunaren jaiotza) eta bi ahari burezur (arima zerura igotzea).

Bankuaren gaineko frisoko paneletako bat eta lehen gorputzeko beste bi behintzat itsasoko olatuen gainean garatzen dira, eta thiasos112 bati dagozkio; honetan puttiak, tritonak eta oihal-hegalez hornitutako nereidak daude, zaldi, hipokanpo eta zentauro gainean zamalka doazela.

Arimen Paradisurainoko bidaia irudikatzen dute, eta irudietako batzuk izaki psikoponpoak diren bitartean, besteak munstro gaiztoak dira. Bigarren frisoko beste panel batean, simetri ardatza Venus da, maskor baten gainean dagoela, adatsa haizetan eta oihal zabala duela; alde banatan, berriz, putti batzuk beren zaldiak menderatzeko ahaleginetan ari dira, eta hurreko beste eszena batean bi triton ari dira bi itsas munstrori hiruhortzekoak sartzen; beste bi zaldizko ere ikusten ditugu, fruituz betetako bi buru-babes erakusten dituztela. Gainera, beheko bi friso hauetan hiru panel daude, eta hauetan puttiek hipokanpo bikoitzak menderatu nahi dituzte. Beste bi paneletan garezurrak dituzten iktiozentauroak ageri dira; izaki hibrido hauek grina gaiztoak eta heriotza adierazten dituzte. Bigarren frisoan, gainera, zentauromakia bat ageri da, Ozkabarteko erretaula nagusiko friso batekoa bezalakoa113, eta baita borrokak ere, satiroen artekoa bata eta bi putti munstroen aurka ari direna bestea. Paneletako batzuetan maitasunaren eta beronen fruituen ikonogramak dira simetri ardatza, hala nola puttiak, buru gainean fruituz betetako otarrak daramatzaten mutikoak, maskor bat, putto hegaldun baten burua edo emakumezko busto bat duen ereinotz-koroa; alde banatan, berriz, dragoiak ditugu atzera, hosto-irudiak, zutitutako zaldien gaineko puttiak eta ahuntzak eta beste grotesko batzuk.

Thiasos, garaipen, bahiketa eta borroka eszenak dituzten itsas frisoak, azken batean, sarkofago erromatarretatik eratorriak dira, haietatik erreproduzitu zituzten-eta Errenazimentuko artistek, hala nola Andrea Mantegnak, Codex Escurialensis- en egile Ghirlandaioren dizipulu anonimo batek (marrazkiak), Girolamo Mocettok (grabatuak), Severo de Rávenak (brontzeak) edo Giulio Romanok114. Thiasosa edo zeru-ozeanoan zehar arimek Dohatsuen Irletaraino egiten duten bidaia, izaki psikoponpoak lagun dituztela eta itsasoko munstroen aurkako borroka egin behar dutela, erretauletan arimaren zeruranzko bide kristauarekin errazen parekatzen den fabula klasikoetako bat da. Horrela ikusten dugu Espainia iparraldeko hilobi eta erretaula ugaritan, esaterako Ozkabarteko nagusietan eta talde ozkabartearreko beste batzuetan, Uxanabillan, Barbastroko katedralekoan eta, Picarten beraren orbitaren barnean, Albeizkoan115. Oñatin dagoen beste gai bat, abiapuntu ikonografikoa Kristo aurreko III. mendeko sarkofago erromatarretan duena, lehoi ehiza da116; adibidez, Balbino enperadorearenean ikus dezakegu, Louvreko Museoan, edo Reimsko Museokoan, hauek izan zituzten-eta inspirazio iturri A. Veneciano edo M. Raimondi bezalako grabatzaileek117. Beste hainbeste esan dezakegu hegaztiei buruz ezen, elkarren aurrez aurre daudela, bertutearen ontzi bateko fruituak mokokatzen ari dira, bigarren frisoko panel batean simetri ardatza diren bitartean. Paradisuko gozamenetako partaidetzaren sinboloa dira eta antzekotasun handia dute sarkofago erromatarretako erliebeekin, hauetan hegazterrenak, paradisuko hegaztiak eta arranoak izaten baitira, kratera edo ontzi handietatik edaten ari direla, misterio bakotarretarako hastapena sinbolizatuz118.

Hirugarren gorputzeko bankuan, igotzeko inguruan jada, hogeita lau zaldi-buru ikusten ditugu, horietatik sei hegaldunak Pegasoren errepresentazio gisa, hau ospearen animalia baitzen; eta zazpi lehoi-buru fruitu girlandaz eta haur-burutxo hegaldunez lotutako konposizioen ardatz gisa, bi satiro adardunez gain. Azkeneko bankuan, hamasei putti edo kerubin hegaldunen buruk zeru ingurura garamatzate, arimaren garaipena eta betierekotasuna iragarriz119. Irudi honetan bat egiten dute mitologia klasikoko Kupidok eta aingeru kristauak120.

Pilastretako taila-apainduraren bidez, sinbolizatu egiten da, halaber, arimaren igotzea, gorpuzkako gainjartzeak bertikalean jarraitzen du eta. Lehen gorputzeko pilastren barreneko aldeak marko gisa balio du hainbat elementurentzat, hala nola hermes draperiadun eta putti txilibitudun eta sugedunentzat; hauek gizakia materiaren mendean geratzea erakusten dute. Pilastra hauen erdialdeko inguruan edikulu irekiak daude, bi pisukoak, kupula, frontoi edo serliarraz errematatuak, eta puttiak dauzkatelarik maitasunaren tenplu bihurtzen dira, Rafael eta Giovanni de Udinek asmatu eta, besteak beste, Agostino Venecianok grabatuetan bezala. Goiko ingurua, ezkerretik eskuinera, putti dragoidun batez, frutaotar batez eta gizonezko zein emakumezko bustoz okupatuta dago.

Bigarren gorputzeko pilastretan, zonakako banaketa berak bizimodu aktiboaren berezko armak erakusten dizkigu beheko inguruetan, hala nola kaskoa, buiraka eta arkua, ezkutua eta ezpatak, eta kasketak; lehenbiziko fruitu-kordak maitasunaren emaitza aipatzeko, eta erremate gisa, berriz, arimaren igotzea sinbolizatzen duten motiboak, hala nola ahari eta lehoi-buru hegaldunak eta putti-buru hegaldun bat. Kapitel sasikorintiarretako akanto hostoei eta kaulikulu edo zurtoinei beste motibo batzuk gehitzen zaizkie lehen gorputzean, eta neurri batean baita bigarrenean ere, hirugarrenean erabat desagertu arte. Gehien ageri direnak, nabarmen, kupido-burutxo hegaldunak, bakarrik edo konbinaturik (sei), zaldi gainean (hiru), putti gisa (bi) eta beste zenbait dira. Hirugarren gorputzeko pilastrek, behetik gora, lehenbizi idi-buruak, mozorroak, irudi landareztatu bat, kasket bat eta kerubin-buru bat erakusten dizkigute. Hauen gainean fruitu-kordak daude, maitasunaren garaipenaren adierazgarri, eta guztiaren buru gisa, berriz, mozorroak, putti-buruak eta lehoi-buru uztaidun bat, piztueraren eta hilezkortasunaren sinboloa berau. Kolomak eta balaustreak ez dira salbuespena, zeren eta euskarria baitira dagoeneko aipatu dugun mailakatze horretarako, nahiz eremu-transposizio batzuk ere gertatzen diren, eskultore-apaintzaileen ezjakintasunaren ondorioz, askoz interes handiagoa zuten eta groteskoen apaingarri eta konbinazio eginkizunean. Lehen gorputzeko kolomen erdiko inguruan pitxarrak eta fruta-otar bat ikusiko ditugu, kasu guztietan mozorro, lehoi-buru, hostozko irudi erdi eta hermesen gainean. Batzuek, goiko erregistroan, maskor gaineko puttia dute, garezur batekin (eros-thanatos) eta hiru Kupidotxo elkarturekin, eta besteek, berriz, mozorro grotesko bat, dragoi bat eta hostoirudi erdi bat daukate errematerako. Bigarren gorputzeko balaustreetan motiboak beheko herenean, lehen lepoan eta lehen kopan heldulekuen atzean mailakatzen dira; goiko aldeak, aldiz, hostozko estaldura sinple bat besterik ez dauka. Aurreko gorputzean puttiek koroatzen bazituzten grotesko ordenantzak, honetan beheko aldean kokatuta ikusten ditugu, hainbat formatan, hala nola buru hegaldun (hiru), gorputz oso (bi) eta hostozko eran, beti-beti girlanda eta fruitu-kordekin. Eta gainera garezur hegaldun bat, fruituak mokokatzen ari diren hegaztiak eta lehoi-buruak ere aurkituko ditugu.

Lepoetan, zazpi balaustretan ahariburuak tailatu zituzten, adarrak elkarren artean gurutzatuta dituztela; sakrifizioko animalia honek arima zeruratzea adierazten du. Balaustreetako bakar bat da inguru honetan putti-buru hegaldunak dituena. Goiko erregistroan aniztasun handiagoa ikusten dugu, hiruko lehoi-buruak (hiru), mozorroak (bi), garezurrak, idi-buru hegaldunak eta fruitu-korda bat daude eta. Hirugarren gorputzak dauzkan sei balaustreek bakar-bakarrik beheko herenean dute grotesko apaindura: hostozko mozorroak (bi), satiro adarrak dituen beste bat, bi lehoi-buru, hegazti bat eta girlandak, lehoi-buru uztaidun bat, girlanda eta puttia, eta kerubin uztaidun bat, girlandarekin eta bi lehoibururekin batera.

Kiribiltzarretako bakoitzean, behetik gora, groteskoak mailakatzen dira: aurpegi bizarduneko iktiozentauro bat, honek beregandik urrunduz eusten dio fruta saski bati; agure aurpegia duen zurtoin baten gaineko putti bat eta, azkenean, esfinge edo izaki babesle bat, agure aurpegikoa hau ere, Zoan Andrearen tailerreko grabatu batetik eratorria. Muturretan, buru gainean frutaz betetako buru-babesak dauzkaten bi putti daude, maitasuna loratzearen sinbolo gisa, On Rodrigo Mercadoren armarri-ikurraren eusle. Atikoko bi albo-tinpanotxoen aldamenean -hauetan bi gizonezko busto daude-, eseritako puttiak ikusten ditugu; hauetako eskuineko biek frutaz betetako otarrak daramatzate buru gainean. Maskor txiki batzuen gainean bi putti altxatzen dira, aldamenean mozorroak dauzkatela, materiaren gaineko garaipenaren irudi gisa; eta eskuinekoan, gainera, arimaren igotzearen sinbolo gisa eduki zituzkeen bi ahariburuetako bat ikusten da.

Aita Betierekoa hartzen duen zirkuluerdi formako errematean, programa sakratua osatzeko, erretaulako beste inguruetan gertatzen den moduan, ikonograma profanoak daude, adibidez ahoan uztaiak dituzten lehoi-buruak, eta uztaiotatik zintzilik, bizitza betiereko eta zerutiarraren sinbolo diren fruituzko girlandak; hiru buruon artean, hiru goiaingeruak irudikatzen dituen busto hegaldunen triada bat dago. Lehoi-buru uztaidunen jatorria gai bakotarra zuten sarkofago erromatarretan dago, haietan babesle eginkizuna baitzuten, arimen hilezkortasuna bermatzearren121. Tinpanoan gailur itxura emanez, berriz, bi dragoi beldurgarri, etzanda, aurpegiera gogorreko irudi bat erdian dutela.